Między psychologią a duchowością: jak nie zgubić człowieka


Czym jest duchowość?

Na początku warto postawić pytanie: czym właściwie jest duchowość? W najprostszym ujęciu to nieuchwytny, ale głęboko ludzki wymiar istnienia. Przestrzeń, w której człowiek doświadcza sensu i przekracza codzienność, szukając odpowiedzi na pytania, które dotyczą jego najgłębszej tożsamości. Według definicji Polskiego Towarzystwa Opieki Duchowej w Medycynie:
«Duchowość to wymiar ludzkiego życia stanowiący odniesienie do transcendencji i innych wartości egzystencjalnie ważnych.

Duchowość obejmuje:
1) religijność człowieka, zwłaszcza jego relacje z Bogiem, a także zwyczaje i praktyki oraz życie wspólnotowe
2) poszukiwania egzystencjalne odnoszące się szczególnie
– do sensu życia, cierpienia i śmierci oraz do odpowiedzi na pytanie o własną godność i o to kim się jest jako osoba
– do sfery wolności i odpowiedzialności, nadziei i rozpaczy, pojednania i przebaczenia, miłości i radości
3) wartości, którymi żyje człowiek, zwłaszcza jego relacje z samym sobą i z innymi ludźmi, stosunek do pracy, natury, sztuki i kultury, jego wybory w sferze moralności i etyki oraz „samo życie”»1.

Duchowość nie ogranicza się więc do religii ani do emocji – jest czymś więcej: łączy przeżycia, wartości i pytania, które prowadzą człowieka do tego, co najistotniejsze.

Wieloznaczność duchowości

Duchowość nie jest pojęciem jednoznacznym. Jej znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu: psychologicznego, filozoficznego czy religijnego.

Psychologiczne rozumienie duchowości
Duchowość jest złożonym zjawiskiem. Wielu psychologów postrzega ją jako trudną do uchwycenia – ponieważ nie można jej zmierzyć i przez to bywa uznawana za nienaukową. Dlatego cenne jest ujęcie interdyscyplinarne duchowości, które łączy ją z codziennym, konkretnym życiem człowieka – z jego osobistymi wyborami, wyznaczaniem celów, sposobami ich realizacji, stylem życia i radzeniem sobie z wyzwaniami, jakie przynosi egzystencja. Warto podkreślić, że duchowość stanowi przedmiot refleksji i analiz zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i empirycznym w takich dziedzinach jak teologia, filozofia, antropologia, psychologia czy socjologia. W psychologii podkreśla się jej znaczenie dla przystosowania jednostki do życia. Dostrzega się związek duchowości z dobrostanem, zdrowiem psychicznym i fizycznym, poczuciem jakości życia, a także z wewnętrzną spójnością i integracją osobowości. Wierzenia i praktyki duchowe bywają postrzegane jako czynniki wspierające rozwój i osiąganie życiowego spełnienia2.

Filozoficzne rozumienie duchowości
W filozofii duch to rzeczywistość niematerialna, przekraczająca świat materialny. Często utożsamiany jest z bytem absolutnym lub z tym, co najgłębiej ludzkie. Duchowość w tym ujęciu to cechy ducha: zdolność do poznania, wolności, refleksji, miłości i transcendencji.

  • Platon zakładał dualizm: dusza to nieśmiertelna, samoistna, niematerialna substancja, która wciela się w ciało, które traktowane jak więzienie dla duszy.
  • Arystoteles widział człowieka jako jedność ciała i duszy. Podobnie jak materia i forma, ciało i dusza tworzą nierozerwalną całość. Jedno nie może istnieć bez drugiego.

Religijne rozumienie duchowości
Duchowość w ujęciu religijnym to przede wszystkim forma życia religijnego człowieka, polegająca na uczestnictwie w rzeczywistości transcendentnej, która traktowana jest jako wartość najwyższa i nadrzędna wobec świata materialnego. To otwarcie na „ducha” – niematerialną, duchową rzeczywistość przekraczającą codzienność, obecna zarówno w świecie, jak i w człowieku. Mamy różne sposoby przeżywania duchowości: duchowość żydowską, buddyjską, duchowość chrześcijańską (karmelitańską, franciszkańską, ignacjańską).

Człowiek pełny – wymiar cielesny, psychiczny i duchowy

W analizie egzystencjalnej Viktora Emila Frankla człowiek postrzegany jest jako istota wielowymiarowa – funkcjonująca na poziomie cielesnym, psychicznym i duchowym (określanym również jako noetyczny).

Wymiar cielesny (somatyczny) odnosi się do fizycznego aspektu człowieka i jego biologicznych podstaw: funkcji życiowych, takich jak odżywianie, wzrost czy rozmnażanie. To przestrzeń, którą bada przede wszystkim biologia, ale w pewnym zakresie także psychologia. Ten obszar ludzkiego funkcjonowania cechuje się wysokim poziomem determinizmu i wykazuje podobieństwo do organizmów zwierzęcych.

Wymiar psychiczny obejmuje życie wewnętrzne: emocje, odczucia i myśli, które są powiązane z układem nerwowym. To sfera, w której działają prawa odkrywane przez psychologię. W porównaniu z ciałem, psychika daje większy zakres wolności, choć nadal nie jest to pełna autonomia. Wymiar psychiczny łączy się z cielesnym, ale pozostaje otwarty na to, co duchowe.

Wymiar duchowy – noetyczny – stanowi ludzki obszar istnienia. To tutaj rodzą się akty poznania intelektualnego, sumienia, miłości, odpowiedzialności i wolności. W tej sferze człowiek przekracza to, co fizyczne i psychiczne, wznosząc się na poziom głęboko egzystencjalny. Wymiar ten jest unikalny dla istoty ludzkiej – nie występuje w świecie zwierząt. Duchowość, wolność i odpowiedzialność, rozumiane jako trzy podstawowe egzystencjalne właściwości człowieka, pełnią funkcję integrującą jego byt oraz odróżniają go od pozostałych form życia3.

Inteligencja duchowa?

Duchowość to jedno z najbardziej niejednoznacznych pojęć w naukowym dyskursie. Trudno o uniwersalną definicję czy jasne określenie jej zakresu. Na pewno nie ulega wątpliwości, że duchowość w ogóle istnieje jako zjawisko. Przez wieki duchowość i powiązana z nią (choć odrębna) religijność pełniły kluczową rolę kulturotwórczą, oferując ludziom systemy wartości i moralności. Współczesna sekularyzacja osłabiła religijną dominację, ale wartości humanistyczne, takie jak wolność czy sprawiedliwość, również mogą być postrzegane jako wyraz duchowego poszukiwania.

W nawiązaniu do tej wieloznaczności i trudności w definiowaniu duchowości, Zohar i Marshall próbują uchwycić jej istotę poprzez koncepcję inteligencji duchowej. Wyróżniają ją spośród innych form inteligencji:

  • Inteligencja racjonalna (IQ) odpowiada na pytanie „Jak?” – to zdolność analizowania danych, rozumienia zależności przyczynowo-skutkowych i logicznego rozwiązywania problemów. Dzięki niej organizujemy informacje i podejmujemy trafne decyzje na podstawie faktów.
  • Inteligencja emocjonalna (EQ) odpowiada na pytanie „Co?” – pomaga rozpoznawać emocje, zarówno własne, jak i innych. Wskazuje, czego pragniemy, a czego chcemy uniknąć. Ułatwia adekwatne reagowanie na to, co przeżywamy, łącząc poznanie z emocjonalną wrażliwością.
  • Inteligencja duchowa (SQ) odpowiada na pytanie „Dlaczego?” – poszukuje sensu i znaczenia w tym, co nas spotyka. To ona buduje wewnętrzną narrację, nadaje kierunek życiu, pozwala widzieć siebie w szerszym kontekście. Dzięki niej potrafimy znaleźć motywację, aby znosić trud i cierpienie oraz dostrzegać wartość nawet w doświadczeniach granicznych4.

Możliwe błędy, uproszczenia i zagrożenia

1. Zanegowanie duchowości – redukcja przeżyć duchowych do stanów psychicznych
W tym przypadku duchowość traktuje się wyłącznie jako wytwór psychiki, a autentyczne doświadczenia duchowe są interpretowane wyłącznie jako zjawiska psychiczne. Takie sprowadzanie duchowości do psychiki może prowadzić do zubożenia życia wewnętrznego, a nawet patologizacji głębokich stanów modlitwy lub kontemplacji. Warto dodać, że ten sposób myślenia budzi szczególny lęk u osób wierzących, które obawiają się, że w gabinecie pomocy psychologicznej ich doświadczenia duchowe czy charyzmaty, zostaną zredukowane do objawów zaburzeń lub potraktowane jako oznaka niestabilności lub niedojrzałości psychicznej. Lęk przed brakiem zrozumienia sprawia, że wiele osób rezygnuje z poszukiwania profesjonalnej pomocy, pozostając samotnymi w swoich zmaganiach. Tymczasem głębia życia duchowego nie musi być zaprzeczeniem zdrowia psychicznego. Przeciwnie! Może stanowić jego istotny fundament, o ile zostanie otoczona szacunkiem i zrozumieniem.

2. Zanegowanie psychiki – duchowość zamiast diagnozy
Zanegowanie sfery psychicznej i nadanie jej znaczenia wyłącznie duchowego to kolejny błąd. Choć duchowość ma wpływ na zdrowie psychiczne (co potwierdzają niektóre badania**) nie może zastępować profesjonalnej pomocy, kiedy jest ona potrzebna. Zdarza się, że duchowość – szczególnie w wydaniu religijnym – staje się formą ucieczki od konfrontacji z własnymi emocjami, zranieniami czy odpowiedzialnością. Niektórzy tłumaczą swoje cierpienie wyłącznie ingerencją sił zewnętrznych, np. „atakiem złego ducha”. Takie podejście może zniechęcać do szukania psychologicznego wsparcia, przez co trudności pozostają nierozpoznane i pogłębiają się.

3. Niebezpieczne pomieszanie – abrakadabra psychologia i magia
Zdarza się, że niektórzy „specjaliści” wprowadzają do swojej praktyki metody, które nie mają żadnego potwierdzenia naukowego i stoją w sprzeczności z etyką zawodu, np. NLP (programowanie neurolingwistyczne), ustawienia systemowe Hellingera, enneagram, totalna biologia. Terapie opierające się na „aurach”, „energetycznych blokadach”, „polach informacyjnych”, czytanie czakr, bioenergoterapia oraz inne formy ezoteryki, bywają przedstawiane jako duchowe wsparcie lub alternatywna pomoc psychologiczna. Tymczasem takie działania to pseudonauka, która może zaszkodzić osobom szukającym profesjonalnej pomocy. Osoby w kryzysie często znajdują się w stanie dużej podatności, dlatego mieszanie psychologii z ezoteryką i pseudonauką, nie tylko rozmywa granice odpowiedzialności zawodowej, ale stwarza realne ryzyko nadużyć emocjonalnych, finansowych, a nawet duchowych.

Duchowość – choć trudna do zdefiniowania i zmierzenia – nie usprawiedliwia rezygnacji z rzetelnych metod pracy. Doświadczenia duchowe zasługują na szacunek i uważność, jednak nie mogą stanowić pretekstu do stosowania metod niezweryfikowanych lub sprzecznych z aktualną wiedzą naukową. W psychologii coraz częściej dostrzega się jej rolę w kształtowaniu sensu życia, odporności psychicznej oraz integracji osobowości. Jednocześnie należy zachować ostrożność, aby nie popadać w uproszczenia. Po pierwsze nie redukować duchowości wyłącznie do procesów psychicznych. Po drugie nie zastępować diagnozy i terapii, błędnym odczytywaniem objawów jako duchowych. Ważne jest także, by psychologia i terapia pozostały wierne naukowym standardom, unikając praktyk pseudonaukowych i ezoterycznych, które mogą wprowadzać w błąd i szkodzić osobom poszukującym realnej pomocy. Dopiero takie zrównoważone podejście pozwala na prawdziwe wsparcie człowieka w jego duchowej i psychicznej drodze ku zdrowiu i pełni życia.

Autor: Barbara Bratkowska

  1. Źródło: https://ptodm.org.pl/
  2. Por. M. Kapała, Duchowość jako niedoceniany aspekt psyche. Propozycja nowego ujęcia duchowości w psychologii – kategoria wrażliwości duchowej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J Paedagogia-Psychologia”, 30,1 (2017), s. 9.
  3. Por. J. Król, Duchowość z punktu widzenia psychologii, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego”, 25 (2005), s. 116.
  4. Por. K. Skrzypińska, T. Drzeżdżon, Inteligencja duchowa i jej buforowa rola w przebiegu kryzysów egzystencjalnych na przykładzie kryzysu wieku średniego, w: Okiem młodych badaczy: o duchowości i religijności inaczej, red. K. Skrzypińska, Gdańsk 2020), s. 122.

** Badania:
1. https://journals.umcs.pl/j/article/download/3478/3954
2. http://cwn.ajp.edu.pl/2020/15/files/assets/common/downloads/publication.pdf
3. https://apcz.umk.pl/JEHS/article/download/4318/pdf/54844
4. https://ptodm.org.pl/badania