Stwierdzenie nieważności małżeństwa to nie ROZWÓD

Z niepokojem obserwuję, jak wiele krzywd i nieporozumień rodzi się z braku rzetelnej wiedzy na temat procesu stwierdzenia nieważności małżeństwa. W efekcie osoby, które próbują zrozumieć swoją sytuację i poszukują pomocy, nierzadko spotykają się z oceną zamiast ze wsparciem. Wiele z tych postaw wynika z niezrozumienia pojęć i powielania nieprawdziwych informacji na temat tego, czym w istocie jest stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Dlatego postanowiłam stworzyć cykl artykułów poświęconych tematyce stwierdzenia nieważności małżeństwa. Po to, by w przystępny i rzetelny sposób wyjaśnić, na czym ten proces polega, rozwiać mity, które wokół niego narosły oraz zatrzymać falę nieżyczliwych komentarzy wobec osób, które szukają pomocy lub mają już za sobą proces stwierdzenia nieważności małżeństwa. Chciałabym, by ten cykl stał się przestrzenią zrozumienia, empatii i wsparcia, a nie osądu. Bo za każdą historią stoi człowiek – z bólem, wątpliwościami, szukaniem Prawdy oraz pragnieniem dobra.

Jak pomagamy?

Poznaj mnie

Są trzy źródła nieważności małżeństwa:

I – przeszkody zrywające
II – wadliwe wyrażenie zgody małżeńskiej
III – niezachowanie formy kanonicznej zawarcia małżeństwa.

Ale nim zaczniemy je omawiać warto przyjrzeć się czym jest Sakrament Małżeństwa w Kościele katolickim.

Czym jest Sakrament Małżeństwa?

Według Kodeksu Prawa Kanonicznego^[1]:

Kan. 1055 - § 1. Małżeńskie przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury na dobro małżonków oraz na zrodzenie i wychowanie potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu.
§ 2. Z tej racji między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem.

Kan. 1056 - Istotnymi przymiotami małżeństwa są jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu.

Kan. 1057 - § 1. Małżeństwo tworzy zgoda stron między osobami prawnie do tego zdolnymi, wyrażona zgodnie z prawem, której nie może uzupełnić żadna ludzka władza. 
§ 2. Zgoda małżeńska jest aktem woli, którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa.

Prawo do zawarcia małżeństwa ma każdy

Norma kodeksowa stanowi, że małżeństwo mogą zawrzeć wszyscy, którym prawo tego nie zabrania (kan. 1058 KPK). Ograniczenia, co do zawierania małżeństwa mogą pochodzić z prawa Bożego, bądź z prawa kościelnego. Zawarcie małżeństwa, rozumiane jako akt woli, w którym kobieta i mężczyzna wzajemnie się sobie oddają i przyjmują, jest możliwe jedynie wtedy, gdy oboje posiadają odpowiednią zdolność psychiczną do podjęcia określonych działań^[2]. Zatem od przyszłych małżonków wymaga się:

Poznania teoretycznego natury małżeństwa jako wspólnoty całego życia.
Poznania oceniającego, którego dokonują z pomocą intelektu i woli. Jest to nic innego jak krytyczna ocena małżeństwa, które jest zawierane oraz odpowiedzialność za nie.
Swobodnego wyboru bez patologicznych motywów^[3].

Za osoby zdolne do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich uznaje się te, które potrafią kierować sobą, ponoszą odpowiedzialność za własne decyzje i są zdolne do realizacji zobowiązań wynikających z małżeństwa. W kontekście omawianego kanonu oznacza to, że niezdolność kanoniczna do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich występuje wtedy, gdy osoba mimo posiadania rozeznania oceniającego co do znaczenia praw i obowiązków małżeńskich – z powodu zaburzeń natury psychicznej nie jest w stanie ich faktycznie wypełnić. W konsekwencji, ktoś, kto nie potrafi podjąć istotnych obowiązków małżeńskich, nie jest również zdolny do stworzenia trwałego i nierozerwalnego przymierza opartego na wzajemnym oddaniu i głębokim zjednoczeniu.

Przymioty niezdolności

Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich charakteryzuje się czterema przymiotami: ciężkością, uprzedniością, trwałością i absolutnością.

Ciężkość

Oznacza realną niezdolność jednej ze stron do wypełniania istotnych obowiązków małżeńskich. Podkreśla się, że samo uznanie danej anomalii za poważną – z punktu widzenia medycznego – nie jest wystarczające. Konieczne jest zbadanie, w jakim stopniu wpływa ona na zdolność nupturienta do realizacji istotnych zobowiązań małżeńskich. Należy też odróżnić rzeczywistą niezdolność psychiczną od zwykłej trudności w pełnieniu tych obowiązków^[4].

Uprzedniość

Wskazuje, że niezdolność musi istnieć jeszcze przed zawarciem małżeństwa. Oznacza to, że objawy lub przyczyny tej niezdolności powinny ujawniać się już w okresie przedślubnym, tak aby można było stwierdzić jej obecność w chwili zawierania małżeństwa. Wielu kanonistów podkreśla, że ten warunek jest konieczny, by dowieść, iż niezdolność istniała w momencie podejmowania istotnych obowiązków małżeńskich^[5].

Trwałość

Odnosi się do nieusuwalnego charakteru niezdolności – takiej, której nie można przezwyciężyć ani wyleczyć przy użyciu zwykłych i godziwych środków, takich jak np. autorefleksja, uczenie się na błędach czy świadome korygowanie własnych zachowań^[6].

Absolutność

Oznacza, że niezdolność ma charakter całkowity – uniemożliwia podjęcie istotnych obowiązków małżeńskich niezależnie od tego, z kim zawierane jest małżeństwo. W takich związkach często pojawiają się silne negatywne emocje i zachowania, jak egoizm czy agresja, które sprawiają, że prawidłowe tworzenie więzi małżeńskiej staje się niemożliwe^[7].

Z analizy wynika, że przymiot ciężkości odnosi się do stopnia nasilenia patologii, która uniemożliwia podjęcie i realizację istotnych obowiązków małżeńskich. Przymiot uprzedniości oznacza, że zaburzenie powinno występować jeszcze przed zawarciem małżeństwa lub najpóźniej w chwili zawierania ślubu. Przymiot trwałości dotyczy tego, czy niezdolność istniała w momencie wyrażania zgody małżeńskiej i czy miała charakter utrwalony. Natomiast cecha absolutności wskazuje, że osoba nie jest w stanie wypełniać istotnych obowiązków małżeńskich również w stosunku do innego partnera.

I – Przeszkody zrywające

Ograniczenia, co do zawierania małżeństwa mogą pochodzić z prawa Bożego, bądź z prawa kościelnego. Przeszkody do zawarcia małżeństwa to okoliczności, które powodują jego nieważność:

Przeszkoda wieku – kan. 1083 KPK – gdy mężczyzna nie ukończył 16 lat, a kobieta 14. W Polsce wiek minimalny to 18 lat.
Niemoc płciowa – kan. 1084 KPK – Prawo Boże – trwała i uprzednia niezdolność do współżycia małżeńskiego; nie podlega dyspensie.
Węzeł małżeński – kan. 1085 KPK – Prawo Boże^[8] – osoba już związana ważnym małżeństwem nie może zawrzeć kolejnego.

Kan. 1085 - § 1. Nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo ten, kto jest związany węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego.
§ 2. Nawet gdyby poprzednie małżeństwo było nieważne albo zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, nie wolno z tej racji zawrzeć ponownego małżeństwa, dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności albo rozwiązania poprzedniego.

Różna religia – Kan. 1086 KPK – między osobą ochrzczoną w Kościele katolickim a nieochrzczoną; możliwa dyspensa.
Święcenia – Kan. 1087 KPK – dotyczy duchownych; ustaje jedynie na mocy dyspensy Stolicy Apostolskiej.
Ślub zakonny – Kan. 1088 KPK – obejmuje osoby z wieczystym ślubem czystości.
Uprowadzenie – Kan. 1089 KPK – gdy kobieta zostaje porwana w celu zawarcia małżeństwa.
Występek (małżonkobójstwo) – kan. 1090 KPK – gdy ktoś zabija współmałżonka własnego lub osoby, z którą chce się związać.
Pokrewieństwo – Kan. 1091 KPK – Prawo Boże – między krewnymi w linii prostej (bez ograniczeń) oraz w linii bocznej do czwartego stopnia (np. kuzyni).
Powinowactwo – Kan. 1092 KPK – wynikające z małżeństwa, dotyczy linii prostej (np. teść i synowa).
Przyzwoitość publiczna – Kan. 1093 KPK – powstaje po wspólnym życiu w nieważnym małżeństwie lub konkubinacie.
Pokrewieństwo ustawowe (adopcja) – Kan. 1094 KPK – dotyczy adoptującego i adoptowanego oraz ich dzieci.

II – Wady zgody małżeńskiej

Zawarcie ważnego małżeństwa wymaga, aby zgoda małżeńska została wyrażona świadomie, dobrowolnie i bez żadnych wad. To właśnie ona stanowi czynnik sprawczy małżeństwa, dlatego od osób pragnących zawrzeć sakrament małżeństwa, oczekuje się prawidłowego funkcjonowania rozumu i woli.

Kan. 1095 - Niezdolni do zawarcia małżeństwa są:
1º ci, którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu;

Najczęściej z powodu chorób psychicznych, upośledzenia umysłowego lub innych schorzeń neurologicznych, które zakłócają prawidłowe funkcjonowanie rozumu i woli.

2º ci, którzy są dotknięci poważnym brakiem rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych;

Poważny brak rozeznania oceniającego może przejawiać się w różny sposób, a jego przyczyną są zazwyczaj głębokie zaburzenia osobowości, choroby psychiczne lub inne nieprawidłowości w funkcjonowaniu psychicznym danej osoby.

3º ci, którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich.

Nikt nie może zobowiązać się do czegoś, czego faktycznie nie jest w stanie wypełnić. Dlatego na liście przyczyn natury psychicznej znajdziemy m.in.: zaburzenia osobowości, głęboką niedojrzałość psychiczną, skrajny egoizm, chroniczne nałogi. Oprócz tego: nimfomanię, sadyzm, masochizm, oziębłość seksualną itp. W Kościele katolickim stwierdza się również nieważność w przypadku homoseksualizmu. Ponieważ wymienione rzeczy uniemożliwiają budowanie sakramentalnej wspólnoty małżeńskiej i realizację jej podstawowych celów – dobra małżonków oraz zrodzenia i wychowania potomstwa.

Wady zgody – ciąg dalszy

Ustawodawca zalicza do wad zgody małżeńskiej również kilka innych sytuacji, które mogą prowadzić do nieważności małżeństwa:

– Brak wystarczającej wiedzy o małżeństwie (kan. 1096 KPK)
Aby zgoda małżeńska była ważna, konieczne jest, by narzeczeni mieli przynajmniej podstawowe rozumienie tego, że małżeństwo jest trwałym związkiem kobiety i mężczyzny, ukierunkowanym na zrodzenie i wychowanie potomstwa.

– Błąd co do osoby lub jej przymiotów (kan. 1097 KPK)
Błąd dotyczący osoby odnosi się bezpośrednio do tożsamości współmałżonka, natomiast błąd co do przymiotu może dotyczyć takich kwestii jak wiek, stan zdrowia, wykształcenie, zawód, religia, narodowość, sytuacja finansowa, stan cywilny czy nałogi.

– Podstępne wprowadzenie w błąd (kan. 1098 KPK)
Mamy z nim do czynienia, gdy ktoś zawiera małżeństwo w wyniku celowego oszustwa, które miało na celu uzyskanie zgody drugiej strony. Do takich sytuacji zalicza się m.in.: ukrywanie bezpłodności, poważnej choroby, ciążącego długu, uzależnienia, przestępstw, ciąży z inną osobą czy stylu życia nie do pogodzenia z małżeństwem.

– Błąd dotyczący jedności, nierozerwalności lub sakramentalnego charakteru małżeństwa (kan. 1099 KPK) Dotyczy to sytuacji, gdy małżonkowie błędnie pojmują istotne cechy małżeństwa, a ten błąd w sposób istotny wpływa na ich wolę zawarcia związku. Jedność to związek jednego mężczyzny z jedną kobietą (monogamia). Małżeństwo jest nieważne zawarte, gdy ktoś wyklucza jedność i nierozerwalność.

– Symulacja zgody małżeńskiej (kan. 1101 KPK)
Symulacja zgody małżeńskiej może mieć charakter całkowity lub częściowy i przybiera trzy formy.
Wykluczenie:
– samego małżeństwa,
– istotnego elementu małżeństwa,
– przymiotu małżeństwa.

Polega ona na tym, że osoba pozoruje zgodę małżeńską, często z powodów osobistych lub dla osiągnięcia określonych korzyści. W przypadku symulacji całkowitej – osoba nie zamierza zawrzeć małżeństwa, a jedynie stwarza jego pozory (np. z powodu przymusu, lęku, chęci uzyskania nazwiska, majątku lub w wyniku źle pojętej dobroci). Symulacja częściowa polega natomiast na wykluczeniu jakiegoś istotnego elementu (np. dobra małżonków, dobra potomstwa) lub przymiotu małżeństwa (jedności, nierozerwalności). Przykładem może być zawarcie małżeństwa z zamiarem dopuszczania innych seksualnych relacji. Zawieranie małżeństwa z myślą o łatwym rozstaniu w razie trudności (tzw. „małżeństwo na próbę”).

– Zawarcie małżeństwa pod warunkiem (kan. 1102 KPK)
Prawdziwa zgoda małżeńska nie może być uzależniona od żadnych okoliczności. Prawo kanoniczne stanowi, że małżeństwo zawarte pod warunkiem odnoszącym się do przyszłości jest nieważne. Natomiast warunek dotyczący przeszłości lub teraźniejszości wpływa na ważność małżeństwa w zależności od tego, czy spełniony został jego przedmiot.

– Przymus i bojaźń (kan. 1103 KPK)
Przymus moralny to forma nacisku zewnętrznego lub wewnętrznego. Wywiera presję na psychikę człowieka, szczególnie na jego sferę rozumową i wolitywną, bez użycia siły fizycznej.

Bojaźń pojawia się w sytuacji realnego lub spodziewanego zagrożenia. Może mieć różny charakter:
– ciężka, gdy istnieje rzeczywiste niebezpieczeństwo,
– lekka, gdy zagrożenie jest mało prawdopodobne lub mało znaczące,
– zewnętrzna, gdy pochodzi od innej osoby,
– wewnętrzna, gdy wynika z przeżyć wewnętrznych, np. wyrzutów sumienia,
– szacunkowa, wynikająca z potrzeby uznania lub posłuszeństwa (np. zawarcie małżeństwa, by nie sprawić przykrości rodzicom czy uniknąć opinii otoczenia),
– umyślna, gdy sprawca świadomie wywołuje strach, np. poprzez szantaż,
– nieumyślna, gdy lęk powstaje bez zamiaru jego wzbudzenia.

Małżeństwo zawarte pod wpływem bojaźni ciężkiej i zewnętrznej (nawet jeśli została wywołana nieumyślnie) – jest nieważne, jeżeli jedynym sposobem uwolnienia się od niej było zawarcie małżeństwa. Natomiast przymus fizyczny, polegający na użyciu siły, zawsze powoduje nieważność małżeństwa.

Wszystkie wymienione okoliczności, opisane w kanonach 1095–1103 Kodeksu Prawa Kanonicznego, określane są mianem tytułów nieważności małżeństwa. Jeśli zostaną potwierdzone w toku postępowania sądowego, mogą stanowić podstawę do orzeczenia nieważności małżeństwa^[9].

III – Niezachowanie formy kanonicznej

Trzecim, a zarazem ostatnim źródłem nieważności małżeństwa, jest niezachowanie formy kanonicznej.

Forma zwyczajna (kan. 1108 KPK)

Małżeństwo jest ważne, gdy zostaje zawarte wobec asystującego – ordynariusza miejsca, proboszcza lub delegowanego kapłana bądź diakona – oraz dwóch świadków. Asystujący w imieniu Kościoła pyta nowożeńców o zgodę i ją przyjmuje.

Ordynariusz i proboszcz mogą delegować uprawnienia do asystowania przy małżeństwach:

delegacja ogólna – upoważnia do asystowania przy wszystkich ślubach w danej parafii lub diecezji,
delegacja specjalna – dotyczy jednego, konkretnego małżeństwa,
delegacja stała – np. dla wikariusza, który może dalej subdelegować w wyjątkowych sytuacjach.

Świadkowie zwykli powinni być pełnoletnimi osobami. Co do zasady, małżeństwo zawiera się w parafii jednego z nupturientów. Ślub w innej parafii wymaga licencji wydanej przez ordynariusza lub proboszcza po wcześniejszym przeprowadzeniu badań przedślubnych i zapowiedzi.

Każde zawarte małżeństwo musi zostać publicznie udokumentowane – wpisane do księgi małżeństw oraz odnotowane w metryce chrztu.

Forma nadzwyczajna (kan. 1116 KPK)

Stosuje się ją jedynie w sytuacjach wyjątkowych, gdy nie ma możliwości obecności świadka kwalifikowanego i nie można go sprowadzić bez poważnych trudności. Wtedy małżeństwo można zawrzeć przy dwóch świadkach zwykłych, np. w niebezpieczeństwie śmierci, podczas wojny lub w miejscach, gdzie przez dłuższy czas brak duchownych.

W skrajnych przypadkach kapłan lub diakon może udzielić dyspensy od formy kanonicznej (kan. 1079 § 2 KPK), pozwalając na zawarcie małżeństwa w obecności jednego świadka lub bez świadków^[10].

Stwierdzenie nieważności to NIE rozwód

Stwierdzenie nieważności małżeństwa nie jest tym samym co rozwód cywilny. Rozwód kończy związek, który istniał. Natomiast stwierdzenie nieważności oznacza, że małżeństwo nigdy naprawdę nie zaistniało. Dlaczego? Ponieważ nie doszło do ważnego zawarcia związku z powodu przeszkody, wady zgody małżeńskiej lub niezachowania formy kanonicznej.

Stwierdzenie nieważności to NIE unieważnienie

Stwierdzenie nieważności nie jest tym samym co unieważnienie. Nieważność oznacza, że umowa była wadliwa od samego początku. A więc w rzeczywistości nigdy nie wywołała skutków prawnych, mimo że tak się mogło wydawać. Fakt ten zostaje jedynie potwierdzony przez sąd lub właściwy organ.
Z kolei unieważnienie odnosi się do sytuacji, gdy umowa była początkowo ważna, lecz może zostać uchylona przez sąd. Na przykład, gdy w umowie znajdują się klauzule niedozwolone, a strona wystąpi z odpowiednim wnioskiem o jego unieważnienie. Z tego rodzaju praktykami (unieważnieniem), nie mamy do czynienia w Sądach Biskupich, ponieważ WAŻNIE zawarty sakrament małżeństwa jest nierozerwalny.

Warto pamiętać, że zdecydowana większość małżeństw jest ważnie zawarta i w większości przypadków można je uratować, jeśli obie strony są gotowe podjąć wysiłek, na przykład poprzez terapię dla par, dialog i wspólne szukanie zrozumienia. Wiele kryzysów, choć bolesnych, może stać się początkiem dojrzalszej, prawdziwszej relacji.

Jednocześnie trzeba mieć świadomość, że istnieje niewielki odsetek małżeństw, które od samego początku były nieważnie zawarte, bo zabrakło w nich prawdziwej zgody, wolności, dojrzałości czy zdolności do miłości. To często związki naznaczone okrutną przemocą, manipulacją czy głębokimi zaburzeniami jednej ze stron. Dlatego nie oceniajmy pochopnie tych, którzy szukają pomocy lub odpowiedzi. Czasem za ich decyzją stoi lęk, bezsilność, wieloletnie cierpienie, ale też odwaga, by w końcu stanąć w PRAWDZIE i spróbować odzyskać siebie. Każde małżeństwo to historia dwojga ludzi i tylko oni naprawdę wiedzą, ile bólu, nadziei i miłości w niej było.

W kolejnym artykule przyjrzymy się czym są istotne obowiązki małżeńskie. Gdyż niezdolni do zawarcia małżeństwa są: „ci którzy z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”. Chcesz być na bieżąco? Obserwuj mój fanpage na Facebook >>

Autor: Barbara Bratkowska

Umów spotkanie

^[1] Kodeks Prawa Kanonicznego, Księga IV, Tytuł VII.
^[2] Por. KPK, kan. 1058; por. także W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s. 56.
^[3] Por. W. Góralski, Kanoniczne prawo małżeńskie, Warszawa 2000, s. 37.
^[4] Por. S. Paździor, Przyczyny psychiczne niezdolności osoby do zawarcia małżeństwa w świetle k. 1095, n 3, Lublin 2009, s. 45-48.
^[5] Por. J. Cymbała, Istotne obowiązki małżeńskie i przyczyny niezdolności do ich podjęcia w wyrokach roty rzymskiej z lat 1983-1992 wydanych na podstawie kan. 1095 nr 3 Kodeksu Prawa Kanonicznego, opublikowanych w „Decisiones”, Olsztyn 2002, s. 243.
^[6] Por. S. Paździor, Przyczyny psychiczne niezdolności …, s. 50-56.
^[7] Por. Tamże, s. 57-60.
^[8] Kodeks Prawa Kanonicznego, Księga IV, Tytuł VII, Rozdział III.
^[9] Por. KPK 1095-1103.
^[10] Por. KPK 1108-1123.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa to NIE ROZWÓD!